“Ички соода жөнүндө” мыйзамга өзгөртүү киргизүү боюнча мыйзам долбоору үчүнчү окууда каралат. Бул түзөтүүлөр Жогорку Кеңештин мурдагы чакырылышында, 2018-жылы эле демилгеленген. Бирок кабыл алуу кызыктар тараптардын активдүү каршылыгынан улам токтоп калган. Ченемдик укуктук актынын колдонуудагы редакциясы эчак эскиргендигине карабастан, жаңы мыйзам долбоору кабыл алынган эмес.

Демилгечилердин бири депутат Эльдар Сулайманов "Акчабар" редакциясына сунушталып жаткан өзгөртүүлөр ата мекендик өндүрүшчүлөргө эмне берерин айтып берди.

— Иштелип чыккан документтин максаты эмне?

— Документ ата мекендик өндүрүүчүлөрдү соода түйүндөрүнүн текчелерине өз продукциясын коюуда келтирилген чоң чыгымдардан коргоо максатында иштелип чыккан. Ошондой эле, мыйзам долбоорунун милдети “Ички соода жөнүндө” мыйзамды реалдуулукка шайкеш келтирүү болуп саналат. Ал эми өндүрүлгөн продукцияны жана товарларды ички рынокто сатуу үчүн жагымдуу шарттарды түзүү аркылуу ата мекендик өндүрүштүн өнүгүшүнө дем берүү.

— Соода түйүндөрүн товар менен камсыз кылган ата мекендик өндүрүүчүлөр кандай чыгымдарга учурайт? 

— Биринчиден, маселе ретробонустарда. Эреже катары, анын өлчөмү келишимдерде пайдадан эмес, товардын жалпы наркынан 15% өлчөмүндө белгиленет. Чындыгында, арзандатууга кошумча төлөмдөр кирет, мисалы, маркетингди жылдыруу (ар бир товарды сатуунун суммасынан 15%), товарлардын калдыгын талдоо (10 000 сомго чейин), сатууну талдоо (15 000 сомго чейин) жана башкалар. Ошентип, кээде жеңилдик өлчөмү 30% жетет.

— Бул түзөтүүлөрдү киргизүү зарылдыгы тууралуу маселе дагы бир жолу көтөрүлгөндө, соода түйүндөрүнөн кандайдыр бир каршылык болбой койбосо керек...

— Албетте, каршылык болду. Анткени, Жогорку Кеңеш бул мыйзамды өзгөртүүгө биринчи жолу аракет кылып жаткан жок, буга чейин кызыктар тараптардын каршылыгынан улам ишке ашпай калган. Азыр биз соода түйүндөрү менен компромисске келе алдык, анткени биз маселеге башка өңүттөн мамиле кылдык –соода түйүндөрүнө белгилүү бир жеңилдиктерди жасадык. Жыйынтыгында 2022-жылдын 12-декабрында Экономика жана соода министрлигинде министр менен ассоциация өкүлдөрүнүн катышуусунда өткөн жолугушууда тараптар бир пикирге келе алышты.

— Кандай жеңилдиктер тууралуу сөз болуп жатат?

— Мисалы, биз өндүрүүчүлөргө логистикалык чыгымдарды калтырдык - тармактар ​​аркылуу товарларды таратуу үчүн төлөм. Биз алар менен көп сүйлөштүк. Акыры бир пикирге келишти. Мыйзам долбоору азыркы түрүндө биздин жана алардын ортосундагы консенсус болуп саналат.

— Өзгөртүүлөрдө ата мекендик азык-түлүк товарларына жеңилдиктин өлчөмүн 5%га чейин, ата мекендик азык-түлүк эмес товарларга 10%га чейин төмөндөтүү, социалдык маанилүү товарлардын тизмесинен азык-түлүк товарларына жеңилдик берүү бонусун алып салуу сунушталууда. Муну менен чекене сатуучулар таасирдүү суммаларды жоготот. Аларга, мисалы, компенсация катары салык жеңилдиктери берилеби?

—  Мыйзам долбоорунда мындай эч нерсе каралган эмес. Чындыгында, базардагы ата мекендик товарлардын үлүшү мезгилге жараша 10дон 30%га чейин жетет. Бул азыраак үлүш, андыктан соода түйүндөр көп жоготпойт. Анын үстүнө импорттоочулар мурдагы эле шарттарда калууда. Мындан тышкары, чекене соода түйүндөрүндө жергиликтүү өндүрүлгөн азык-түлүк товарлары үчүн соода маржасы 37% плюс өздүк рентабелдүүлүктү түзүүдө. Демек, кандай болгон күндө да алар жакшы шарттарда калышат.

— Кыргызстандагы базарлар ассоциациясынын өкүлдөрү маалымат жыйынында мыйзам долбоорунун авторлору эч кандай экономикалык эсептөөлөрдү жүргүзбөй, Кыргызстандын реалдуулугун, өзгөчөлүгүн эске албай, Беларустун, Россиянын, Казакстандын тажрыйбасын кайра жазып коюшканын айтышты. Чын эле ушундайбы?

— Мыйзам долбоорлорунун жөнгө салуучу таасирине талдоо жүргүзүлдү. Бул бардык эсептөөлөр, анализдер, божомолдор биздин реалдуулуктарды эске алуу менен жасалганын билдирет. Биздин эсептөөлөр боюнча мыйзам долбоору өндүрүшчүлөрдү 1 миллиард сомдон 4,6 миллиард сомго чейин үнөмдөөгө жардам берет. Алар бул акчаны өндүрүштү кеңейтүүгө жана продукциянын сапатын жакшыртууга жумшай алышат. Мага ишенип коюңуз, бул өлкөнүн экономикасына чоң салым болуп, мультипликативдик эффект берет. Балким, чет элдик компаниялар Кыргызстанда өндүрүш ачууну же жок дегенде таңгактоочу цехтерди ачууну ойлошот. Мындан тышкары, мындай мыйзам долбоорлору менен биз ата мекендик товарлардын рыноктук үлүшүн көбөйтүүгө жардам бере алабыз.

— Кыргызстанда ата мекендик өндүрүштү коргогон башка мыйзамдар барбы?

— Тиешелүү ченемдик-укуктук актылар жетиштүү, бирок биз өзүбүздүн өндүрүшчүлөргө дагы кандай жардам берсек деп ойлонуп жатабыз. Тилекке каршы, биз өндүрүүчүгө субсидия бере албайбыз, атап айтканда, дыйкандардын чыгашасын жаба албайбыз. Бирок ата мекендик өндүрүүчүлөргө жакшы колдоо бар – бул дыйкандарга, анын ичинде айыл чарба кластерлеринин алкагында берилүүчү жеңилдетилген насыялар.

— Мыйзам долбоору кабыл алынгандан кийин соода түйүндөрү жергиликтүү товарлардан баш тартып, ар кандай шарттарга жана кошумча төлөмдөргө макул болууга, жөн гана өз товарларын сатууга мажбурлап коюшу мүмкүнбү?

— Андай болбосо керек. Соода тармактары ири жана ак ниет салык төлөөчүлөр болуп саналат. Алар мыйзамды айланып өтүүгө аракет кылып, өздөрүнө көйгөй жараткылары келбейт деп ойлойм. Ооба, эгерде ушундай нерсе болуп кетсе, анда биз өндүрүүчүлөр менен дайыма байланыштабыз. Кырдаалдан кантип чыгууну чогуу ойлонобуз. Тиешелүү укуктук чараларды кабыл алабыз.

— Ритейлерлер менен товарды кабыл алуу боюнча сүйлөшүү канчалык кыйын?

— Соода тармактарды сен чыгарган товарларга суроо-талап болоруна ынандыруу өзүнчө маселе. Мага бөтөлкөдөгү сууну чыгарган, сатуу боюнча соода түйүндөрү менен сүйлөшүүгө аракет кылган ишкерлер байланышты. Бирок сунушталган суу жогорку деңгээлде таанылган эмес, буга байланыштуу соода тармагы “Суу аздыр-көптүр белгилүү болгондо сүйлөшөбүз” деп товарды сатуудан баш тартты. Мындан тышкары, текчелерге суу коюу үчүн ар бир кызматка өзүнчө төлөш керек экен... Башкача айтканда, жарым литрлик, бир литрлик, бир жарым литрлик жана өзүнчө беш литр. Өндүрүүчүлөр тарткан чыгымдарды элестете аласызбы? Мындай шарттарда жаңы баштаган бизнесмендер үчүн аман калуу өтө кыйын, дээрлик мүмкүн эмес. Ал эми белгилүү чет элдик компаниялар, менин билишимче, түйүндөргө өздөрүнүн шарттарын коюшкан. Анткени, ар ким өз продукциясынын сапатын жана рынокто чоң суроо-талапка ээ экенин билет. Биздин өндүрүүчүлөр аналогдору болбосо, муну жасай алышпайт. Ошондой эле, чет өлкөлүк компаниялар рынокко "агрессивдүү" кирип, демпингге жатышат. Биринчиден, алар өз товарларына өтө төмөн бааны коюп, акырындык менен кымбаттатышат. Биздин өндүрүүчулөрдүн буга акчасы жок. Анан ушундай шартта биз ички рынокту коргошубуз керек.

— Ошондо биздин рынокто кээ бир чет элдик өндүрүшчүлөргө биздин өндүрүүчүлөргө караганда ыңгайлуу шарттар бар экен да?

— Келишимдин шарттары, адатта, ачыкка чыгарылбайт. Ритейлерлер эмнеге макул же макул эмес экенин билбейм. Бирок мен анык билем, чет элдик өндүрүүчүлөр өздөрүнүн шарттарын коюшат.