Жарыяланган
2025-12-05, 17:08Жаңы технологиялар жана санариптештирүү дүйнө жүзү боюнча тездик менен өнүгүп, татаал физикалык инфраструктураны талап кылбаган жаңы өндүрүштөрдү түзүүдө. Бул аймактардын бири криптовалюта майнинги болуп калды. Бул арзан электр энергиясына жетүү маанилүү ролду ойногон өнүгүп келе жаткан өлкөлөр үчүн өзгөчө жагымдуу. Майнинг санариптик ишмердүүлүк болсо да, анын айлана-чөйрөгө тийгизген таасири абдан реалдуу, анткени крипто казып алуу көп электр энергиясын талап кылат жана ошондуктан парник газдарынын эмиссиясына алып келет. Мындан улам криптовалютанын келечеги тууралуу талкууларда экология жана туруктуу өнүгүү маселелери көбүрөөк көтөрүлүүдө.
Кембридж университетинин маалыматына караганда, Bitcoin тармагынын жылдык энергия керектөөсү Швециянын бардык энергетикалык системасынын жалпы кубаттуулугу менен салыштырууга болот. Ошол эле учурда дүйнөдөгү электр энергиясынын олуттуу бөлүгү дагы эле көмүр, мунай жана газ ТЭЦтеринде өндүрүлөт, бул глобалдык жылуулуктун көйгөйүн курчутат.
Мына ушундан улам криптовалюта тармагын жашыл энергияга айландыруу боюнча талкуу күчөп жатат. Бул демилгени колдоо үчүн Crypto Climate Accord эл аралык структурасы түзүлдү — Климат боюнча Париж келишиминин санариптик аналогу, анын максаты майнингди толук декарбонизациялоо болуп саналат.
Батыштын алдыңкы майнинг компаниялары 2030-жылга чейин жаңыланбай турган булактардан баш тартууну максат кылып жатканда, Кыргызстан азыртан эле уникалдуу жашыл артыкчылыкты сунуштап жатат. Географиялык жайгашуусуна байланыштуу Борбор Азиядагы суунун көлөмүнүн дээрлик 40% биздин республиканын дарыя системаларында түзүлөт.
Суу ресурстарына бай Кыргызстан бардык электр энергиясынын 90% жакынын энергиянын таза жана кайра жаралуучу булагы болгон гидроэнергетикадан өндүрөт. Анын үстүнө бүгүнкү күндө ар кандай эсептөөлөр боюнча өлкөнүн жалпы гидропотенциалынын 10-11% гана пайдаланылып жатат.
Муну менен Кыргызстанда иштеп жаткан бардык майнинг-ферма автоматтык түрдө экологиялык таза крипто индустриясынын бир бөлүгү болуп калат жана чыныгы жашыл криптовалютаны казып алат.
2024-жылы майнинг тармагынан түшкөн салыктар өлкө бюджетине 51,6 миллион сом алып келген, бул өткөн жылга салыштырмалуу дээрлик эки эсе аз. Расмий түрдө фермалар көбөйдү, географиясы кеңейди, компаниялар төлөп жатат. Бирок иш жүзүндө майнерлер катышкан негизги аймактарда төлөмдөрдүн кыскарышы байкалууда.
Расмий статистикага ылайык, 2024-жылы Кыргызстанда майнинг географиясы кеңейген: майнинг-фермалар катталган аймактардын саны үчтөн бешке көбөйгөн. Буга чейин белгилүү болгон Чүй, Ысык-Көл облустары менен Ош шаарынан тышкары Нарын жана Ош облустары кошулган. Ал эми 2025-жылы Жалал-Абадда пайда болду.
Бул салыктык түшүүлөрдүн көбөйүшүнө алып келиши керек эле. Бирок иш жүзүндө тескерисинче болду: эгерде 2023-жылы бюджетке криптомайнингден 93,7 миллион сом түшкөн болсо, 2024-жылы ал болгону 51,6 миллион, башкача айтканда, дээрлик 1,8 эсе аз болгон.
Мунун себеби буга чейин түзүлгөн майнинг борборлорунун активдүүлүгүнүн төмөндөшүндө. 2023-жылы кирешеге негизги салым кошкон фермалардын төлөмдөрү 2024-жылы кыйла төмөндөгөн:
Каржы министрлигинин маалыматы боюнча, 2023-жылы майнерлер бюджетке дээрлик 100 миллион сом төлөгөнүнө карабастан, “Ачык бюджет” порталы аркылуу бул салыктын аймактар боюнча түшкөнү 51,7 миллион гана болгонун билүүгө болот.
2024-жылы абал бир топ жакшырган. Буга чейин жарыяланган сумманын 83,1% - 51,6 млн сомдун 42,9 млн сомун тастыктоого мүмкүн болгон. Бирок каражаттын бир бөлүгү Каржы министрлиги, Мамлекеттик салык кызматы жана “Ачык бюджет” порталынын ортосундагы бюрократиялык коридорлордо да “жоголуп жатат”.
Алгачкы этапта Кыргызстанда майнинг тармагы бир катар олуттуу тоскоолдуктарга дуушар болгон. Биринчиден, мыйзамдык базанын жоктугунан улам компаниялар так эрежелер жана көзөмөлсүз иштешкен. Экинчиден, республикада энергетиканын өнөкөт тартыштыгы олуттуу тоскоол болуп калды.
Укуктук боштук маселеси виртуалдык активдерди жөнгө салуу боюнча ченемдик-укуктук базаны иштеп чыгуу менен чечилгени менен, электр энергиясынын тартыштыгы актуалдуу бойдон калууда. Бүгүнкү күндө дефицит болжол менен 1 млрд кВт саатка бааланууда. Муну жоюу үчүн бийлик жаңы ГЭСтерди, шамал станцияларын жана күн электр станцияларын жигердүү куруп, ошондой эле чет өлкөлөрдөн электр энергиясын импорттоодо.
Мунун фонунда энергияны көп талап кылган тармак болгон жаңы майнинг-фермалардын пайда болушу көбүнчө терс реакцияларды жаратат. Бирок бул көп учурда иштеги чыныгы абал тууралуу кабардын жоктугу менен шартталган.
Алсак, Кыргызстанда майнингге салыктын ставкасы керектелген электр энергиясынын өздүк наркынын 10% түзөт, ал эми майнерлер үчүн тариф өткөн жылы 1 кВт саат үчүн 5,58 сомду түзгөн. Майнинг боюнча салыктык кирешелердин негизинде криптокенчилер 2024-жылы болжол менен 92,5 миллион кВт саат керектешкенин эсептөөгө болот.
“Майнинг салыгын төлөөчү катары катталган субъекттер мамлекеттик ГЭСтерден да, жеке өндүрүш булактарынан да керектелген электр энергиясынын бардык көлөмү боюнча отчет берүүгө милдеттүү”, - деп түшүндүрдү Мамлекеттик салык кызматы “Акчабарга”.
Республикалык масштабда карасак, жалпы электр энергиясын керектөөдө майнерлердин үлүшү анча деле чоң эмес. 2024-жылы Кыргызстанда электр энергиясын керектөө 18,2 млрд кВт/саатты түзсө, майнерлер болсо жалпы көлөмдүн 0,51%ын гана түздү. Салыштыруу үчүн, электр энергиясынын 75% тиричилик абоненттери – карапайым жарандар керектейт.
Анын үстүнө майнерлерге сатылган ар бир киловатт саат энергетика тармагына 6 миң 138 сом киреше алып келет. Бул сумма 1 кВт/саат үчүн 5,58 сом өлчөмүндөгү базалык тарифтен жана керектелген ар бир киловатт-саат үчүн 0,558 сом өлчөмүндөгү кошумча майнинг казынасына салыктан турат. Натыйжада өткөн жылы алар керектеген электр энергиясынан түшкөн кирешенин жалпы суммасы эсептөөлөр боюнча болжол менен 567,75 миллион сомду түздү: анын 516,15 миллиону электр энергиясы үчүн төлөм, 51,6 миллиону салыктык түшүүлөр.
Башкача айтканда, майнерлерге сатылган 1 кВт саат учурдагы тарифке жараша кадимки абоненттердин 2,5-5,5 кВт саатын төлөгөндөй эле сумманы алып келет. Мындан тышкары, 2025-жылдын 1-майынан тартып майнерлер үчүн тариф 1 кВт/саат үчүн 6,06 сомго чейин көтөрүлөт, бул энергетикалык компаниялар үчүн тиешелүү сегменттин кирешелүүлүгүн андан ары жогорулатат.
Электр энергиясын коммерциялык жактан ылайыктуу баада сатуу мүмкүнчүлүгү энергетика тармагынын туруктуулугу үчүн критикалык мааниге ээ. Эске салсак, 2023-жылы 120 миллиард сомдон ашкан энергокомпаниялардын карызын мамлекет өзүнө алууга аргасыз болгон.
Электр энергиясын керектөөнүн салыштырмалуу аз көлөмүнө карабастан, Кыргызстандын майнинг рыногу кыйла активдүү бойдон калууда. 2021-жылдан 2024-жылга чейин өлкөгө бир нече “оюнчулар” кирип, алардын көбү кайра каттоодон өткөн.
Финансылык көзөмөлдүн реестрине ылайык, Кыргыз Республикасында 10 майнинг компания иштейт:
Эң кызыгы, бул ишканалардын көбү майнинг компания катары расмий каттоодон өтө элек. Алардын негизги ишмердүүлүгү – “башка маалыматтык технологиялык ишмердүүлүк”, веб-порталдарды колдонуу же электр жабдууларын тейлөө болуп саналат. Кээ бир профилдер таптакыр күтүүсүз – мисалы, Сямын Жиашенг Инжиниринг Машинари расмий түрдө металлургиялык жабдууларды өндүрүү менен байланышкан.
Бирок негиздөөчүлөрдү тереңирээк талдоо көрсөткөндөй, Кыргызстандагы майнерлер энергияны керектөөчүлөр эле эмес, аны өндүрүүчүлөр да болуп саналат.
Иштеп жаткан 10 майнинг компаниянын алтоосу өзүнүн негиздөөчүлөрү аркылуу электр энергиясын өндүрүү менен алектенген ишканалар менен байланышы бар.
Мисалы:
Ошентип, Кыргызстандын майнинг ишканалары электр энергиясын гана керектебестен, өлкөнүн энергетикалык инфраструктурасын өнүктүрүүгө түздөн-түз инвестиция салып, аны өндүрүүгө катышууда же келечекте электр энергиясын өндүрүүнү пландаштырууда.
“Ачык бюджет” порталынын маалыматына ылайык, бүгүнкү күндө “ВиНЭТ” менен байланышкан ГЭСтердин көбү анын негиздөөчүсү аркылуу иштеп жатат. Мисалы, төмөнкү ишканалар бюджет аркылуу төлөмдөрдү төмөнкүдөй өлчөмдө жүргүзүшкөн:
Уюштуруучулары аркылуу бир эле учурда эки майнинг компаниясы – “Сямын Жиашенг Инжиниринг Машинари” жана “Соларкоин” менен байланышкан “Метрум КейДжи” фирмасы өткөн жылы бюджетке 60,1 миң сом которгон. Бул анын ишинин башталышын көрсөтүшү мүмкүн. Асан Садыков ошондой эле (“Сямын Жиашенг Инжиниринг Машинари” компаниясынын тең ээси) Ысык-Көлдө шамал электр станциясын куруу долбоору менен коомчулукка белгилүү. Божомолго ылайык, андан өндүрүлгөн электр энергиясынын бир бөлүгү майнинг-фермасына сатылышы мүмкүн.
Чүй облусу лидер бойдон калууда. Айрыкча, “Соларкоин” иштеген Орловка. 2023-2024-жылдар үчүн 84 миллион сомдон ашык майнинг салыктарын төлөгөн.
Жалпысынан 2023-жылы Чүй облусунун майнерлери бюджетти 46 млн 325,6 миң сомго толукташты. Бул сумманын дээрлик 44 миллион үлүшүн “Соларкоин” компаниясы кошкон. Бирок андан тышкары, 2023-жылы облуста дагы беш ферма иштеген. Ысык-Ата районунун Сын-Таш айыл аймагында (майнингге 634,6 миң сом төлөгөн) жана Узун-Кыр айыл аймагында (5,6 миң сом), Москва районунун Ак-Суу айыл аймагында бирден (20,5 миң сом) жана Токмок шаары (49,3 миң сом) менен Кара-Балтада бирден ишкана иштейт (1 млн. 617,2 миң сом).
Майнингге төлөнгөн салыктын көлөмү боюнча экинчи орунда Чүй облусуна салыштырмалуу бир кыйла аз болсо да, Ысык-Көл облусунда жайгашкан фермалар турат - 3 миллион 621,4 миң сом. Бул кирешелерди Тоң районунун Болот Мамбетов айыл аймагынын эки фермасы (1 млн 746,8 миң сом) жана Балыкчы шаарындагы “ ВиНЭТ” (1 млн 874,6 миң сом) камсыз кылган.
Үчүнчү орунда Ош турат. Юстиция министрлигинин маалыматы боюнча, түштүк борбордо бир гана майнинг компания катталган: “Сателлит 2005” ААК 2005. Ал 2023-жылы 1 миллион 769,6 миң сом салык төлөгөн.
2024-жылы Кыргызстанда Нарын облусунун Ат-Башы районундагы Ак-Моюн айыл аймагында бюджетке 344,8 миң сом төлөгөн дагы бир, Ош облусунун Алай районундагы Гүлчө айыл аймагында дагы бир ферма пайда болду. Ишкана символикалык төлөмдү – 1 сом кылып көрсөткөн.
Натыйжада өткөн жылы кошулган майнинг-фермалар өздөрүнүн түз ишмердүүлүгүнө салыштырмалуу аз салык төлөшкөн. Демек, Кыргызстанда алардын иштөө географиясынын кеңейгенине карабастан, бул ири ишканалардын төлөмдөрүнүн төмөндөшүнүн ордун толтурган жок.
Анткен менен 2025-жыл майнерлер менен мамлекеттин ортосундагы мамилелерде ийгиликтүү болуу үчүн бардык өбөлгөлөр бар, анткени мыйзамдуу рынокто жаңы оюнчу пайда болду.
Жаңы ишкана Жалал-Абад облусуна таандык. Ферма Токтогул районунун Үч-Терек айыл өкмөтүндө жайгашкан. Кеп дал ушул райондо чегерүүлөрдү жүргүзгөн “МБТ Строй” компаниясы жөнүндө болуп жатат. Ал алгачкы төрт айда казынаны майнинг ишмердүүлүгүнө салык түрүндө 9 миллион 76,5 миң сомго толуктаган.
Төлөмдөрдүн көлөмү бул кыйла чоң оюнчу экенин айкын көрсөтүп турат. Анын төлөмдөрү бүтүндөй 2023-жыл үчүн “Сателлит 2005” төлөгөн салык төлөмдөрүнөн, ошондой эле Ысык-Көл облусундагы майнерлер төлөгөн салыктардан дээрлик 2,5 эсе көп.
Мындан тышкары, Оштогу майнинг-ферма кайра оюнга кошулгандай. Ушул жылдын төрт айында майнингге салык түрүндө бюджетке 947,8 миң сом төлөгөн, бул 2024-жылга карата төлөмдөрдөн 3,5 эсеге көп.
Кыргызстандагы майнинг санариптик технологияларды өлкөнүн энергетика системасына кантип интеграциялоого болорун ачык көрсөтүп турат. Тобокелдиктерге карабастан, криптофермалар жалаң гана керектөөгө эмес, ошондой эле киреше алууга, анын ичинде энергетикалык инфраструктурага катышууга жөндөмдүү. Ал эми майнерлердин электр энергиясын коммерциялык баада сатып алууга даярдыгын эске алганда, майнинг республиканын энергетикасында маанилүү ролду ойношу мүмкүн.
