Жарыяланган
2025-23-05, 07:38Кыргызстан акыркы жылдары ички насыяларга басым жасап жатат. Эгер 2022-жылдын август айында жалпы мамлекеттик карыздын ичиндеги ички карыздын үлүшү 19,9% түзсө, быйыл январдын аягына карата ал 31,62% болду. Бул мамлекеттик карызды башкаруу стратегиясына туура келет, ал стратегия боюнча тышкы каржылоонун үлүшү акырындап азайтылуусу керек (2024-жылга чейинки документте валюталык карыз 84%дан ашпашы керектиги көрсөтүлгөн — Автордун эскертүүсү). Мунун натыйжасында бюджеттин туруктуулугу валютадагы өзгөрүүлөргө жана эл аралык кредиторлорго көз каранды болууга карата азаят деп күтүлүүдө. Бирок “Мамлекетке ким насыя берет?” деген суроо жаралат.
Бул суроого Улуттук банк жооп берет. Анын маалыматына караганда, иштеп жаткан 21 коммерциялык банктын 14ү мамлекеттик баалуу кагаздарга ээлик кылат. Өткөн жылдын аягында бул инвестициялардын жалпы суммасы 53,3 млрд сом деп бааланган.
Көрсөткүч олуттуу. Айрыкча, 2024-жылдын аягына карата республиканын бардык ички мамлекеттик карызы Улуттук банктын жана Кыргыз фондулук биржасынын ачык маалыматтары боюнча 174 миллиард 260,9 миллион сомго бааланганын эске алсак. Ошентип, банктар өз баланстарында бул карыздын 30%дан ашыгын кармап турушат.
Банктардын мамлекеттик баалуу кагаздарга болгон кызыгуусу өсүп жатканы айдан ачык – бир жыл мурун, 2023-жылы финансылык уюмдардын портфелдериндеги мындай баалуу кагаздардын көлөмү 36,7 миллиард сомду түзгөн. Бул ички мамлекеттик карыздын жалпы суммасынын 27,57% ын түзгөн (Каржы министрлигинин маалыматы боюнча, 2023-жылдын аягында ички карыздын жалпы суммасы 133 млрд 103,94 млн сом болгон).
Балким, бүгүнкү күндө рыноктун жанданышы гана эмес, ички насыя алуу модели кайрадан форматташып жаткандыгы жөнүндө сөз болуп жатат.
Банктардын мамлекеттик кагаздарга инвестицияларын көбөйтүүсү сектордун төмөн тобокелдик менен туруктуу инструменттерге кызыгуусун көрсөтүп турат. Валюта базарларындагы геосаясий белгисиздиктин жана туруксуздуктун фонунда коопсуз жана жакшы киреше алып келүүчү инвестицияга умтулуу толук түшүнүктүү. Бүгүнкү күндө Финансы министрлигинин баалуу кагаздары коммерциялык банктар үчүн кандайдыр бир “коопсуз активдин” ролун аткарат.
Инвестициялардын өсүшү баалуу кагаздардын өздөрүнүн кирешелүүлүгү менен да түшүндүрүлөт. 2024-жылы кыска мөөнөттүү казыналык облигациялар боюнча орточо салмактанып алынган кирешелүүлүк 15,6%ды, ал эми векселдер боюнча 12,2%ды түздү. Салыштыра турган болсок, 2023-жылы мамлекеттик кыска мөөнөттүү облигациялар ошол эле 15,6% киреше берген, ал эми мамлекеттик узак мөөнөттүү облигациялардын кирешелүүлүгү кыйла төмөн — 8,5% болгон.
Жылдык мамлекеттик кагаздардын кирешелүүлүгүнүн жогорулашы алардын кызыгуусунун өсүшүнө өбөлгө түздү. Мисалы, 2023-жылы мамлекеттик узак мөөнөттүү облигацияларга суроо-талап болгону 100 млн сом болсо, 2024-жылы ал 13 эсеге өсүп, 1,3 млрд сомго жеткен. Ал эми мамлекеттик кыска мөөнөттүү облигацияларга болгон суроо-талап туруктуу түрдө сунуштан жогору болуп келген: өткөн жылы талап 46,3 млрд сом болсо, сунуш 44,3 млрд сомду түзгөн. Бирок 2023-жылга карата алардын популярдуулугу дээрлик 14%га азайган.
Коммерциялык банктар үчүн 12-16% өлчөмүндөгү туруктуу кирешелүү мамлекеттик баалуу кагаздар ликвиддүүлүктү жайгаштыруунун гана жолу эмес, туруктуу киреше булагы болуп эсептелет. Бул болсо аларды бюджеттин кредиторуна айландырып, ыңгайлуу маржа менен иштөөгө шарт түзөт.
Бирок, инвестициянын масштабына карабастан, көпчүлүк банктар портфелдеринин структурасын ачыкка чыгарышпайт. Мамлекеттик баалуу кагаздар кайда жана жеке эмитенттердин баалуу кагаздары кайда экени так белгисиз. Бул банктардын бюджеттик каржылоого катышуусунун так картинасын, жок эле дегенде, коомдун кызыккан жана активдүү бөлүгү үчүн бүдөмүк кылат.
Ошого карабастан, ачык отчеттуулуктун анализине ылайык (бардык уюмдар жылдык отчеттуулукту жарыялаган жок, ошондуктан кээ бир учурларда кварталдык жана декабрь айындагы отчеттор негиз катары алынган — Автордун эскертүүсү), 16 коммерциялык банк баалуу кагаздарга 50,3 млрд сомдон ашык инвестиция салган. Башында мамлекеттик банктар алдыга чыгат:
| Банк | Инвестициялардын көлөмү, млрд сом |
|---|---|
| «Айыл Банк» | 20.2 |
| «Элдик Банк» | 14.4 |
| «Мбанк» | 3.4 |
| «Керемет Банк» | 2.8 |
| «Демир Банк» | 2.4 |
Ачык булактардан алынган маалыматтарга ылайык, бул беш банк баалуу кагаздарга салынган инвестициянын 85% дан ашыгын түзөт.
Банктардын активдүүлүгү акча табуу каалоосу менен гана түшүндүрүлбөйт – мамлекеттик баалуу кагаздар банктар аралык рынокто РЕПО операцияларында күрөө катары көбүрөөк колдонулууда. Улуттук банктын маалыматы боюнча, 2024-жылы РЕПО рыногундагы бардык операциялардын 69,2%ы (баалуу кагаздар менен камсыздалган кыска мөөнөттүү каржылоонун бир түрү. — Автордун эскертүүсү) мамлекеттик баалуу кагаздар менен, дагы 30,8%ы жөнгө салуучу органдын өзүнүн ноталары менен камсыздалган.
Бул контекстте мамлекеттик баалуу кагаздар, өзгөчө арзан каржылоо чектелген шарттарда, ликвиддүүлүктү сактоонун дагы бир куралына айланат.
Ички карызды банктар аркылуу каржылоо көпчүлүк өлкөлөр үчүн кадыресе көрүнүш. Кыргызстан да дүйнөлүк тенденцияга жараша, мамлекеттик финансы менен банктар системасынын тыгыз байланышын көздөйт. Бирок портфелдердин түзүмүнүн ачыксыздыгы, жайгаштыруу шарттары жана тобокелдиктердин топтолуу деңгээли так белгилүү болбосо, ички карыздын түзүмүнө толук ишеним артуу кыйын.
