Жарыяланган
2025-07-11, 15:58Кыргызстан чет өлкөлөргө мунай продуктуларын жеткирүүнү көбөйтүүдө, бирок өзүнүн муктаждыгын толук камсыздай албай келет. Экспорттун өсүшүнө байланышкан сандар жөнөкөй чындыкты жашырат - экспорттолгон күйүүчү майдын көпчүлүгү кыргызстандык эмес, коңшу өлкөлөрдөн реэкспорттолот. Ошол эле учурда Кыргызстанда бир нече мунай иштетүүчү заводдор бар, анын ичинде ата мекендик мунай ишканасы да бар. Республиканын чындап эле өзүнүн мунайы жокпу? Же барбы?
Акыркы беш жылда Кыргызстандын мунай продуктуларынын экспорту эки эседен ашык өстү.
Эгер 2020-жылы өлкө болжол менен 105 миң тонна продукцияны 3,4 млрд сомго (45 млн доллар) экспорттогон болсо, 2024-жылы бул көлөм 221 миң тоннага чейин өсүп, 11,9 млрд сомго (дээрлик 138 млн доллар) жетти.
Бул убакыт ичинде Кыргызстандан экспорттолгон күйүүчү майдын негизги сатып алуучулары Түркия менен Өзбекстан болду. 2024-жылы экспорттун дээрлик 40% Түркияга туура келип, болжол менен 89 миң тонна мунай продуктулары 5,7 млрд сомго (65 млн доллар) сатылган. Өзбекстан 87,9 миң тоннаны 2,2 млрд сомго (25 млн доллар) сатып алган. Мындан тышкары, бир аз көлөмдөгү товар Бириккен Араб Эмираттарына, Кувейтке жана Кытайга да жөнөтүлгөн.
Бирок бул “экспорттун” чоң бөлүгү реэкспорт экенин унутпоо керек, башкача айтканда, мурда Россия менен Казакстандан алып келинген күйүүчү майдын кайра сатылышы. Тагыраагы, Кыргызстан өндүрүүчүдөн көрө аймактык рынокто ортомчу катары көбүрөөк иш алып барууда. Ошол эле маалда жеткирүүлөрдүн түзүмү көрсөтүп тургандай, сыртка негизинен бензин эмес, мазут, мешке күйүүчү май жана сапаты төмөн дизель чыгат. Биринчиден, бензин Кыргызстанга өзү үчүн керек, экинчиден, эгер мунай продуктуларынын негизги бөлүгү өлкөдө өндүрүлгөн күндө да, мунай заводдорунун кайра иштетүү мүмкүнчүлүктөрү чектелүү. Жергиликтүү заводдор негизинен АИ-92 бензинин жана оор түрдөгү күйүүчү майларды чыгарууга жөндөмдүү, ал эми жогорку октандуу бензин чыгаруу үчүн зарыл болгон терең кайра иштетүү кубаттуулугу өлкөдө жок.
Бүгүнкү күндө Улуттук статистика комитетинин маалыматына ылайык, өлкөдө жылына болжол менен 300 миң тонна чийки мунай өндүрүлөт. Бул көлөм ички муктаждыктын бир бөлүгүн да жабууга жетпейт. Мындай көлөмдү кайра иштеткенден кийин болгону бир нече ондогон миң тонна бензин жана дизель алууга мүмкүн, бул жылдык керектөөнүн болжол менен 3%ын гана түзөт.
Ошого карабастан, Кыргызстандын Тоо-кенчилер жана геологдор ассоциациясынын төрагасы, техникалык илимдердин доктору Дүйшөнбек Камчыбековдун айтымында, тармактын потенциалы бар.
Кыргызстанда онго жакын келечектүү мунай жана газ аймактары аныкталган. Алар Фергана, Чүй, Ысык-Көл жана Талас өрөөндөрүндө. Болжолдорго ылайык, бул зоналарда бир миллиард тоннадан ашуун шарттуу күйүүчү майдын запастары болушу мүмкүн.
Негизги кыйынчылык кендердин терең жайгашуусу. Потенциалдуу запастар 3төн 5 километрге чейинки тереңдикте орун алган, бул чалгындоону жана бургулоону абдан кымбатка түшүрөт. Адистердин баалоосу боюнча, төрт параметрдик скважинаны гана бургулоо болжол менен бир миллиард сомго чейин чыгым талап кылат. Бирок мунай ийгиликтүү табылган учурда бул инвестициялар тез арада акталышы мүмкүн.
“Дүйнө жүзүндө мунайдын баштапкы этаптары кымбат, бирок мунай табылып, насостор орнотулган соң чыгымдар компенсацияланат. Кыргызстанда да ушундай болушу мүмкүн”, — дейт Камчыбеков. — “Бир гана көйгөй - келечектүү аймактарда бургулоону баштоо үчүн каржылоо жана өкмөттүн колдоосу керек”.
Анын айтымында, бүгүнкү күндө “Кыргызнефтегаз” кендерди иштетүү лицензияларынын болгону бир бөлүгүнө - берилген 50 документтин болжол менен 15ине ээ. Калгандары жеке жана чет элдик компанияларга таандык. Аймактарды изилдөө жүрүп жатат, бирок чоң инвестицияларсыз өлкө азырынча болжолдонгондон өндүрүшкө өтө албайт.
Эксперт “Кыргызнефтегаз” ачык акционердик коомуна кошумча ыйгарым укуктар берилип, биринчи кезекте нормативдик жана инвестициялык документтерди иштеп чыгууга, ошондой эле башка лицензиялык участоктордо чалгындоо иштерин координациялоого мүмкүндүк түзүлүшү керек деп эсептейт. Анын пикиринде, негизги маселе инвесторлорду тартууга жана тармакка мамлекеттик колдоону бекемдөөгө мүмкүнчүлүк берген мыйзам базасын түзүү.
Бүгүнкү күндө “Кыргызнефтегаз” жылына болжол менен 175 миң тонна мунай жана 25 млн кубометр газ өндүрөт. Компания бир катар участоктордо чалгындоо жана иштетүү иштерин жүргүзөт, анын ичинде:
Компаниянын башкаруусунда жалпы 14 кен өндүрүштүк стадияда жана 6 участок изилдөө-чалгындоо стадиясында. Алардын баары өлкөнүн түштүк аймактарында - негизинен Жалал-Абад жана Ош облустарында жайгашкан.
Негизги өндүрүш көлөмдөрүн так ушул иштеп жаткан кендер камсыз кылат. Жакынкы жылдары компания өндүрүштү көбөйтүү жана ресурс базасын диверсификациялоо үчүн чалгындоо иштерин кеңейтүүнү пландоодо.
“Кыргызнефтегаз”- тармактагы жалгыз мамлекеттик компания, ал өлкө ичинде гана мунай өндүрбөстөн, аны кайра иштетет. Чийки мунай экспорттолбойт.
Өзүнүн кубаттуулугунда ишкана АИ-80 бензинин, дизель күйүүчү майын жана мазутту чыгарат. Бардык продукция ички рынокто калат жана калкка, ишканаларга жана мамлекеттик түзүмдөргө, өзгөчө энергетика жана транспорт тармактарына колдонулат.
Компания белгилегендей, тармактагы негизги чакырыктар - мунай кайра иштетүүчү заводду модернизациялоо жана жаңы кендерди ачуу болуп саналат. Бул кадамдар Кыргызстандын импорттолгон күйүүчү майга болгон көз карандылыгын акырындап азайтууга мүмкүнчүлүк берет.
Адистердин баалоосуна ылайык, жетиштүү инвестиция жана чалгындоону өнүктүрүү менен өлкө жылына 3 млн тонна мунай өндүрө алмак - бул көлөм ички муктаждыктын бардыгын камсыз кылууга жана күйүүчү майды импорттоону токтотууга жетмек. Азырынча Кыргызстандын мунайы жер астында калууда жана чет өлкөлөргө кайра сатуучулар аркылуу сатылышы мүмкүн.
