Жарыяланган
2025-23-05, 16:30Кыргызстанда 2024-жылдын январь-декабрында орточо айлык эмгек акы 429 долларды түздү, бул Евразия экономикалык биримдигинин бардык өлкөлөрүнүн ичинен эң төмөнкү көрсөткүч. Салыштыруу үчүн, Россияда бул көрсөткүч 951 доллардан ашат, Арменияда – дээрлик 731 доллар. ЕАЭБ алкагында жүрүп жаткан интеграциянын фонунда бул сандар биримдиктеги “эмгек иерархиясы” тууралуу суроолорду жаратууда. Өнөктөштөрүнө салыштырмалуу эмгектин төмөн баасы: атаандаштык артыкчылыкпы же байлыктын өсүшүнө тоскоолбу? Азырынча бир нерсени так айтууга болот: эмгек рыногу боюнча ЕАЭБ бир мейкиндикке караганда көбүрөөк кызыкчылыктар клубу бойдон калууда.
Евразия экономикалык комиссиясы жарыялаган расмий статистикага ылайык, биримдикке кирген өлкөлөр ортосундагы кирешенин айырмасы олуттуу бойдон калууда. Мисалы, Кыргызстандын өнөр жай тармагында орточо эмгек акы болжол менен 641 долларды түзөт – бул Орусиянын ушул эле тармагына салыштырмалуу дээрлик 1,5 эсеге (941 доллар), ал эми Россия Федерациясынын тоо-кен тармагына (1683 доллар) караганда дээрлик 2,3 эсеге аз. Айыл чарбасында эмгек акы салттуу түрдө төмөн болгон учурда да кыргызстандык жумушчулар Орусиядагы 688 долларга салыштырмалуу 310 доллар гана алышат.
Экономист Искендер Шаршеевдин айтымында, ЕАЭБдин башка өлкөлөрүнө салыштырмалуу Кыргызстандын арзан жумушчу күчүн атаандаштык артыкчылык катары кароого болот, өзгөчө эмгекти көп талап кылган өндүрүшкө багытталган инвесторлорду тартууда, бул жерде жумушчу күчүнүн аздыгы негизги ролду ойнойт.
"Бул фактор Кыргызстанды тигүү фабрикаларын, айыл чарба продукциясын кайра иштетүү жана аутсорсинг борборлорун түзүү үчүн жагымдуу кылат. Бирок узак мөөнөттүү келечекте бул артыкчылыктын олуттуу чектөөлөрү бар", - деп эсептейт экономист.
Шаршеев белгилегендей, эмгектин аз чыгымдалышы көбүнчө эмгек өндүрүмдүүлүгүнүн төмөндүгү, квалификациянын начардыгы, заманбап технологиялардын жеткиликтүүлүгүнүн чектелүүлүгү менен коштолот.
"Бул жогорку технологиялуу экономикага өтүүгө өбөлгө түзбөйт, бирок өлкөнү кошумча нарктын төмөн сегментинде кармап турат. Ошондой эле эмгек акынын деңгээлине туруктуу басым квалификациялуу жумушчу күчтүн чет өлкөгө агып кетишине алып келиши мүмкүн, ички өнүгүү потенциалын төмөндөтөт. Эмгекке жарамдуу жарандардын көбү Орусия, Казакстан жана башка мамлекеттерге иштөө үчүн кетип жатышат, бул өлкөнүн айрым тармактарында кадрлардын жетишсиздигин күчөтүүдө", - деп сөзүн улантты ал.
Ошентип, эксперттин пикиринде, эмгек акысынын аздыгы кыска мөөнөттүү атаандаштык артыкчылык болушу мүмкүн, бирок стратегиялык перспективада Кыргызстан экономиканы модернизациялоого, кадрлардын квалификациясын жогорулатууга жана иштин татаал түрлөрүнө өтүүгө умтулушу керек.
“Мындай шартта гана өлкө арзан жумушчу күчү моделинен чыгып, туруктуу экономикалык өсүштү камсыздай алат”, - деп кебин жыйынтыктады Искендер Шаршеев.
Тышкы эмгек рыногунан өзгөчө көз карандылык Кыргызстандын экономикасынын аялуулугун күчөтүп, аны негизинен эмгек мигранттарынын акча которууларына көз каранды кылат. Акыркы беш жыл ичиндеги эсептөөлөргө ылайык, кыргызстандык мигранттар жыл сайын мекенине 2,4 миллиард доллардан 3 миллиард долларга чейин акча которушат. Өткөн жылы эле өлкөгө тез которуу системалары аркылуу 2 миллиард 989,5 миллион доллар которулса, анын 93%дан ашыгы Орусиядан келген. Дүйнөлүк банктын маалыматы боюнча, бул каражаттар республикадагы бардык үй чарбаларынын болжол менен үчтөн биринин кирешесинин туруктуулугун камсыз кылат.
Эмгекке жарамдуу калктын агымына токтолсок, акыркы беш жылда өлкөдөн жылына орто эсеп менен 5 миң 884 адам чыгып кеткен, бул жалпысынан 29,4 миңден ашуун адамды түздү. Бирок акыркы үч жылда миграциянын төмөндөшүнүн туруктуу тенденциясы байкалууда. Алсак, 2022-жылы Кыргызстандан 6 миң 527 адам чыгып кетсе, 2024-жылдын аягына карата бул көрсөткүч 3 миң 163кө, башкача айтканда, эки эседен ашык кыскарган.
Эмгек акынын ажырымы эмгектин наркындагы айырмачылыктарды гана эмес, ошондой эле өлкөлөрдүн экономикасынын көлөмүн да чагылдырат. 2024-жылы Кыргызстанда болгону 592,6 миң жумушчу орун болсо, анын 99,8%ы (же 591,3 миңи) бош эмес болгон. Салыштыруу үчүн былтыркы жылдын аягында Орусияда 34,4 миллион жумуш орун түзүлүп, дагы 2,7 миллиону бош калган. Арменияда да калкынын аздыгына карабастан, жумуш орундарынын саны Кыргызстандагы көрсөткүчтөн ашып, 770,3 миңди түзөт.
Кыргызстандын артта калгандыгы өзгөчө өнөр жай тармагында байкалат. Республикада бул тармакта 82,5 миң гана адам иштейт, анын ичинен:
Салыштыра турган болсок, Россияда өнөр жайда 8,2 миллиондон ашык адам, ал эми Арменияда Кыргызстандан дээрлик эки эсе көп адам иштейт.
Кыргызстанда жумуш менен камсыздалгандар бюджеттик жана социалдык тармактарда топтолгон. Бардык кызматкерлердин дээрлик 35% билим берүү жаатында иштешет – 207,9 миң адам, бул өлкөдөгү эң ири жумуш тармагы болуп саналат. Экинчи орунда 70 миңден ашык адам иштеген саламаттык сактоо жана социалдык кызматтар турат. 63,6 миң кыргызстандык мамлекеттик башкарууда, анын ичинде коргонуу жана социалдык камсыздоо тармагында иштейт. Бул үч сектор чогуу өлкөнүн жалпы эмгекке жарамдуу калкынын дээрлик 60% иш менен камсыз кылат.
Өнөр жай тармагы начар абалда, анда 82,5 миң адам иштейт. Бул жалпы жумуш орундарынын 14% гана түзөт.
Иш менен камсыз кылуунун бул структурасы экономиканын жогорку кирешелүү жана инновациялык секторлорунун өнүгүшүнө тоскоол болгон мамлекеттик жана аз өндүрүмдүү секторлорго бир жактуулукту көрсөтүп турат.
Бул жарым-жартылай азыркы экономикалык модель менен түшүндүрүлөт. Кыргызстанда тоо-кен, кайра иштетүү, энергетика жана суу менен камсыздоону кошкондо өнөр жайдын үлүшү ИДПнын 16,4%ын гана түзөт. Салыштырсак, соода эле ИДПнын 17,6%ын түзөт.
ЕАЭБ боюнча өнөктөштөрдүн фонунда картина ого бетер карама-каршы көрүнөт. Натыйжада, Кыргызстан ЕАЭБде эң төмөнкү айлык акыга ээ жана формалдуу сектордо дээрлик толук иш менен камсыз болгон өлкө бойдон калууда: 2024-жылдын аягында өлкөдө 591,3 миң жумушчу орун менен 1,3 миң гана бош орун бар болчу. Ошол эле учурда, Улуттук статистикалык комитеттин маалыматына ылайык, өлкөнүн 15 жаштан баштап эмгекке жарамдуу калкынын саны 2,8 миллион адамды түзөт.
Бул экономиканын формалдуу сектору иштеген калктын 21%дан бир аз ашыгын иш менен камсыз кылууга жөндөмдүү дегенди билдирет. Калгандары же формалдуу эмес экономикада иштешет, же чет өлкөдөн жумуш издөөгө аргасыз.
Муну менен эмгек миграциясынын себеби эмгек акынын төмөн деңгээли эмес, өлкөнүн ичиндеги жумуш орундарынын объективдүү жетишсиздиги болуп саналат. Мындай шарттарда, жок эле дегенде, экономика өлкө ичинде жетиштүү жумуш орундарын сунуштай алганга чейин, эмгекти "экспорттун" бир түрү катары кароо акылга сыярлык.
