Жарыяланган
2025-21-05, 10:52Дүйнө жүзүндөгү адамдардын төлөм адаттары тездик менен өзгөрүүдө – накталай эмес жана санариптик төлөм ыкмаларынын өсүшү экономиканы өзгөртүп, бизнес моделдерге таасирин тийгизүүдө жана мамлекеттик жөнгө салуучу органдардан жаңы мамилени талап кылууда. Кыргызстан КМШнын башка өлкөлөрүндөй эле бул өзгөрүп жаткан каржы системасынан өзүнүн ордун активдүү издөөдө.
Экономист Нургүл Акимова “Акчабар” редакциясы үчүн атайын даярдалган материалда глобалдык жана аймактык тенденцияларды талдап, жыйынтыгын берди.
FIS Global Payments Report 2023 отчетуна ылайык, дүйнөдөгү накталай акчанын үлүшү төрт жылдын ичинде 27%дан 16%га чейин азайган жана 2026-жылга карата 10%га чейин төмөндөшү болжолдонууда.
Швецияда сатып алуулардын 10% гана накталай акча менен жүргүзүлөт, Норвегияда – 6%, Данияда – 11%, Финляндияда – 14%. Еврозонада орточо көрсөткүч 50% тегерегинде, бирок блоктун ичинде диапазон бар: Германия - 51%, Австрия - 49%, Мальта - 58%. Францияда жана Испанияда бул көрсөткүч төмөн – 34% жана 37%, Италияда – 69%.
Японияда накталай акча POS төлөмдөрдүн 51%, Түштүк Кореяда – 24% түзөт. Кытайда жана Түштүк-Чыгыш Азияда электрондук төлөмдөр үстөмдүк кылат: накталай акчанын үлүшү Кытайда 14%, Индияда 19%, Таиландда 56%, Вьетнамда 63%.
АКШда накталай акча чекене транзакциялардын 19%, Канадада – 15%, Австралияда – 19%, Бразилияда – 27%, Аргентинада – 50% ашуун колдонулат. Түштүк Африкада – 57%, Египетте – 67%, Сауд Аравияда – 33%.
КМШ өлкөлөрүндө накталай акчанын ролу дагы эле чоң, бирок ал Европага караганда тезирээк түшүп жатат. Орусияда накталай акча бардык чекене төлөмдөрдүн 33%ке жакынын, Казакстанда – 41%, Өзбекстанда – 48%, Беларуста – 51%, Арменияда – 60%, Азербайжанда – 53%, Молдовада – 58%, Тажикстанда – 63%, Түркмөнстанда – 70% түзөт.
Кыргызстан азырынча накталай акчанын үлүшү жогору болгон өлкөлөрдүн бири болуп саналат – бардык транзакциялардын 70%га жакыны касса же банкомат аркылуу жүргүзүлөт, бирок акыркы беш жылда өлкө Борбор Азияда накталай эмес төлөмдөрдүн үлүшүнүн эң чоң өсүшүн көрсөттү.
Төлөм кабыл алуунун баасы төлөм ыкмасын тандоого бизнес үчүн да, кардарлар үчүн да таасир этет. АКШда, Канадада жана Японияда эквайринг наркы айланманын 1.5–3%ын түзөт. Швецияда чакан ишканалардын 25%ы төлөмдөргө айланмадан 1%га чейин чыгымдашат, үчтөн бири — 2%га чейин, ал эми 10%ы — 2%дан ашык. Кытайда, Индияда жана Бразилияда ыкчам акча которуулар боюнча комиссия 0.1%дан ашпайт — бул real-time payments (реалдуу убакыттагы төлөмдөр) тез өнүгүшүнүн башкы себептеринин бири болуп саналат.
Орусияда эквайринг боюнча комиссия 1.3–2.2%, Казакстанда — 1ден 2%га чейин, Өзбекстанда — 1–1.5%, Беларусияда — 1.2–2% түзөт. Кыргызстанда “Элкарт” боюнча комиссия 0.5–1%, ал эми Visa/Mastercard боюнча — 2–3%. Комиссия канчалык төмөн болсо, накталай эмес операциялардын үлүшү ошончолук ылдамыраак өсөт.
Криптовалюталар көбүнчө төлөмдөрдүн келечеги катары талкууланат, бирок чыныгы статистика анчалык таасирдүү эмес. 2022-жылы жарандар менен компаниялардын ортосундагы крипто-төлөмдөрдүн көлөмү болгону 11.6 миллиард долларды түзгөн — бул дүйнөлүк e-commerce’тин 0.2%ынан да аз (FIS, 2023, б. 45–46). Көпчүлүк криптовалюта ээлери аны төлөм каражаты катары эмес, инвестиция же спекуляция үчүн колдонулуучу курал катары көрүшөт.
АКШда жана Европада криптовалюта ээлеринин көбү аны инвестициялык максаттарда колдонушат. Кытайда крипто-төлөмдөр тыюу салынган, Индияда жана Бразилияда аларга инвестиция катары гана уруксат берилет. Россияда, Казакстанда, Беларусияда жана Кыргызстанда криптовалюталар инвестиция үчүн гана мыйзамдуу, бирок төлөм каражаты катары колдонууга тыюу салынган. Казакстанда МФЦА пилоттук долбоор иштеп жатат, Россияда — активдүү P2P-рынок бар, ал эми Кыргызстан менен Өзбекстанда майнинг жана операциялар жөнгө салуучу органдардын көзөмөлүндө жүргүзүлөт.
A2A-төлөмдөр (эсептер ортосундагы түз акча которуулар) АКШда, Европада жана Азияда негизги тенденцияга айланууда. Индияда UPI аркылуу бардык онлайн чыгашалардын 15%ы жүргүзүлөт, Бразилияда Pix бир жыл ичинде электрондук соодадагы ыкчам которуулардын үлүшүн 24%га чейин эки эсеге көбөйттү, ал эми Швецияда Swish’ти 9 миллион адам жана 345 миң компания колдонушат. Россияда Тез төлөмдөр системасы (СБП) жарандар ортосундагы бардык которуулардын 39%ынан көбүн тейлейт, Казакстанда болсо өзүнүн ыкчам төлөмдөр системасы өнүгүп жатат.
Өзбекстанда жана Беларусияда ушул сыяктуу кызматтар жаңыдан гана киргизиле баштады. Кыргызстанда банктар аралык real-time төлөмдөр азырынча талкууланып жатат, бирок банктын ичинде жүргүзүлүүчү мобилдик акча которуулар шаар тургундарынын көбү үчүн кадимки көрүнүшкө айланды.
Дүйнөдө кредиттик карталардын үлүшү төмөндөп жатат: офлайн төлөмдөрдө 26%дан 24%га, ал эми электрондук соодада (e-commerce) 20%дан 16%га чейин төмөндөгөн (FIS, 2023). АКШда кредиттик карталар бардык онлайн төлөмдөрдүн 62%ын түзөт, Канадда — 54%, Японияда — 40%, Австралияда — 36%. Россияда, Казакстанда, Беларусияда жана Кыргызстанда дебеттик карталар басымдуулук кылат: Россияда кредиттик карталар POS терминалдарында 10%дан азыраак, Казакстанда — 15%га чейин, Кыргызстанда жана Өзбекстанда — 3%дан азыраак.
2022-жылы санариптик капчыктар дүйнөдө бардык e-commerce төлөмдөрүнүн 49%ын камсыздаган (FIS, 2023). Кытайда 81% онлайн чыгашалары WeChat Pay жана Alipay аркылуу жүргүзүлөт, Индияда — 50% Paytm, PhonePe жана башка төлөм системалары аркылуу. АКШ жана Канадда Apple Pay жана PayPal кеңири колдонулат, Швеция жана Финляндияда — Swish жана MobilePay. Россияда лидерлер — ЮMoney, СберПей жана СБПэй, Казакстанда — Kaspi.kz жана Homebank, Беларусияда — МТБанк жана Белкарт, Кыргызстанда — Mbank, MegaPay, Optima24. Өзбекстанда Click жана Payme популярдуу. Бул кызматтар учурда P2P жана төлөм кызматтарында үстөмдүк кылганы менен алар чекене соодага тез эле кирип жатышат.
Дүйнөлүк электрондук соода рыногу 2022-жылы 10%га өстү жана 6 триллион долларга жетти. 2026-жылы анын көлөмү 8.5 триллион доллардан ашат (FIS, 2023). Аргентина, Индонезия, Вьетнам, Түркия жана Филиппиндер жыл сайын 15%дан 21%га чейинки өсүшү менен алдыда турат. Европада болсо лидери — Улуу Британия (28%га чейин), Германия, Франция жана Нидерланды турат. Россияда e-commerce чекене сооданын 11%ынан көбүн түзөт, Казакстанда — 12%га жакын, Беларусияда — 8%, Өзбекстанда — 4%, Кыргызстанда — 1%дан азыраак, бирок өлкөдөгү өсүү темпи КМШ өлкөлөрүнүн ичинен эң жогору.
E-commerce төлөмдөрдүн түзүмү төмөнкүдөй: 49% төлөмдөр санариптик капчыктар аркылуу жүргүзүлөт, 20% — кредиттик карталар аркылуу, 12% — дебеттик карталар аркылуу, 9% — A2A аркылуу, 5% — бөлүп төлөө (BNPL) аркылуу, 2% — накталай (FIS, 2023). Чекене дүкөндөрдө: 32% — капчыктар, 26% — кредиттик карталар, 23% — дебеттик карталар, 16% — накталай. Азияда жетекчи орунду капчыктар жана ыкчам акча которуулар алат, Европада — BNPL жана финтех чечимдери, Латын Америкасында — онлайн төлөмдөр (Pix жана Mercado Pago), Африка жана Жакынкы Чыгышта — мобилдик каржылоо, Түндүк Америкада — карталар жана BNPL. Россияда, Казакстанда, Өзбекстанда жана Кыргызстанда накталай акчалардын үлүшү дагы эле жогору, бирок ушул рыноктор бүгүнкү күндө жаңы төлөм чечимдеринин өсүшү боюнча лидерлер болуп саналат.
Бүгүнкү күндө 70тен ашык өлкө ыкчам төлөмдөр системаларын киргизүүдө, борбордук банктардын санариптик валюталары (CBDC) дүйнө жүзү боюнча сыноодон өткөрүлүүдө, анын ичинде ЕБ, Кытай жана Казакстан бар. Россияда санариптик рубль боюнча пилоттук долбоорлор жүрүп жатат, Казакстанда санариптик теңге сыноодон өтүүдө, Кыргызстанда болсо санариптик сом тууралуу талкуу жүрүүдө. Жеңишке жеткендер болуп, ыңгайлуу, арзан жана коопсуз санариптик төлөмдөргө жалпы жеткиликтүүлүктү камсыз кылгандар чыгат — бул Кыргызстан үчүн сапаттуу өсүшкө жетүү мүмкүнчүлүгү.
